Ναός δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, της πρώιμης μεταβυζαντινής εποχής. Είναι σημαντικό προσκύνημα των Σπάτων και της ευρύτερης περιοχής των Μεσογείων. Πανηγυρίζει την ημέραν των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, στις 29 Ιουνίου.
Ο ναός των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου (του Αγίου Πέτρου όπως έχει καθιερωθεί να λέγεται), βρίσκεται στα όρια του Αεροδρομίου, νοτιοανατολικά των Σπάτων. Στα πλαίσια της κατασκευής του αεροδρομίου το 1997, μετακινήθηκε με επιτυχία από το μέσον μιας κατάφυτης με αμπέλια και ελιές πεδιάδας που βρισκότανε, στη σημερινή του θέση, κατά 340 μ. δυτικά της προηγούμενης*.
Είναι ένας σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, δικιόνιος με τρούλο, της πρώιμης μεταβυζαντινής εποχής. Εντάσσεται όμως στην ενότητα των βυζαντινών μνημείων, επειδή γειτνιάζει τυπολογικά και χρονικά με τη βυζαντινή περίοδο, αλλά και επειδή, όπως ανακάλυψαν οι ανασκαφικές έρευνες, συνδέεται με ένα σύνολο καταλοίπων που μαρτυρούν την κατοίκηση και την αγροτική ανάπτυξη της περιοχής κατά τον 11ο – 14ο αιώνα, όπως και σε άλλες φάσεις της βυζαντινής περιόδου. Επίσης από τις ανασκαφικές έρευνες πιστοποιείται η λειτουργία του ναού ως κοιμητηριακού, για την προηγούμενη περίοδο αλλά και πολύ αργότερα, κατά την όψιμη περίοδο της τουρκοκρατίας. Μεγάλος αριθμός από ταφές εντοπίστηκαν μέσα στο ναό και περιμετρικά αυτού.
Στο εσωτερικό ο ναός διασώζει μόνο μία τοιχογραφημένη παράσταση του Αγίου Χαραλάμπους του 18ου αιώνα. Ο ναός έχει ανακηρυχθεί από τη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων διατηρητέο μνημείο.
Εκτός από την ιστορική, αρχιτεκτονική και αρχαιολογική του σημασία, ο ναός έχει και ιδιαίτερη λατρευτική και λαογραφική υπόσταση για τους κατοίκους των Σπάτων, είναι η «ψυχή της Πόλης τους» θα λέγαμε, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί ένα σημαντικό προσκύνημα και για την ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων. Ο εορτασμός του Αγίου Πέτρου, πολιούχου της περιοχής, είναι τριήμερος και παίρνει πάνδημο χαρακτήρα. Αποτελεί ένα από τα λίγα αυθεντικά πανηγύρια, που παραμένουν ακόμα και σήμερα ζωντανά και αναλλοίωτα στον ευρύτερο χώρο της Αττικής, που οφείλεται στο βαθύ αίσθημα θρησκευτικής πίστης και ευλάβειας των κατοίκων και λιγότερο σε λόγους κοινωνικότητας και διασκέδασης (3).
Ο ναός είναι ανοικτός στο προσκύνημα των κατοίκων. Ανήκει την ενορία των Αγίων Αναργύρων Σπάτων. Πανηγυρίζει στις 29 Ιουνίου, κατά την εορτή των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου με πανηγυρικό εσπερινό, θεία Λειτουργία και όλες τις προαναφερθείσες θρησκευτικο-λαογραφικές εκδηλώσεις και το έθιμο «κορμπάνι», με τη θυσία των ζώων και το μοίρασμα του ιερού φαγητού.
Αρχιτεκτονική Περιγραφή του Ναού
Όπως αναφέραμε ο ναός του Αγίου Πέτρου είναι ένας δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο, της πρώιμης μεταβυζαντινής περιόδου, με περίπου τετραγωνική κάτοψη, αφού στερείται νάρθηκα. Ο ναός καταλήγει σε τρεις κόγχες που καταλαμβάνουν σχεδόν ολόκληρη την ανατολική πλευρά. Η μεσαία είναι μεγαλύτερη και ημιεξαγωνική με ένα στενόμακρο παράθυρο τύπου πολεμίστρας, ενώ οι δύο πλαϊνές που ανήκουν στα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα (Πρόθεσης και Διακονικού) είναι μικρότερες και ημικυλινδρικές. Οι διαστάσεις του ναού είναι 6.30 x 6.45 μ. και με την κόγχη φτάνει τα 7.60 μ. Ο τρούλλος του είναι κυλινδρικός με μάλλον χαμηλό τύμπανο και τέσσερα στενά μονόλοβα παράθυρα.
Όσον αφορά στην τυπολογία του, ο ναός ανήκει στο βυζαντινό τύπο των δικιονίων ναών που απαντάται συνήθως στην νότια Ελλάδα κατά το 12ο αιώνα (π.χ. το Καθολικό της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Κυνηγού, ο Άγιος Πέτρος Καλυβίων) και έχει προκύψει σαν εξέλιξη του μεταβατικού τύπου που ήταν συνδυασμός του ελεύθερου σταυρού με την τρίκλιτη θολωτή βασιλική. Όμως τα επί μέρους στοιχεία του, όπως οι βαριές τοιχοποιίες του από αργολιθοδομή, η απουσία γλυπτού διακόσμου, τα στενά παράθυρα, οι αρχικές χαμηλές πόρτες, τα μεγάλα παλιά του κεραμίδια, οι αναλογίες του τρούλου, η χρήση σταυροθολίων, τοποθετούν το ναό στα χρόνια της πρώιμης Τουρκοκρατίας (1), πιθανότατα το 15ο αιώνα.
Ο ναός έχει δύο εισόδους. Εκτός από την κεντρική τοξωτή δυτική είσοδο υπάρχει και βόρεια είσοδος, έκκεντρη προς το εγκάρσιο κλίτος, που έχει μετατραπεί πρόσφατα σε τοξωτή, αφού πριν αφαιρέθηκε μαρμάρινο αρχαίο μέλος με κυμάτια, που ήταν τοποθετημένο σαν υπέρθυρο της θύρας αυτής. Ένα νότιο παράθυρο μάλλον μεταγενέστερο, υπάρχει στο ανατολικό γωνιακό διαμέρισμα (Διακονικό). Άλλη μια νεώτερη επέμβαση είναι η αφαίρεση των επιχρισμάτων και η αποκάλυψη της τοιχοποιίας του. Η τοιχοποιία είναι από αργολιθοδομή με παρεμβολές πλίνθων, που δημιουργούν κάποιες μικροδιακοσμήσεις πάνω από τα ανοίγματα. Σε κάποια σημεία, όπως στην κόγχη, η τοιχοποιία είναι πιο προσεγμένη, ενώ υπάρχουν και ανομοιομορφίες που πιθανά οφείλονται σε νεώτερες μικροεπεμβάσεις.
Στον αρχικό περιβάλλοντα χώρο του ναού, πριν τη μεταφορά του, αναφέρονται αρχιτεκτονικά διάσπαρτα μέλη (1), όπως και εντοιχισμένα στο ναό μέλη, β’ χρήσης. Κάποια από αυτά έχουν αφαιρεθεί.
Οι όποιες επί μέρους επεμβάσεις, έχουν διαφοροποιήσει κάπως την αισθητική τού ναού, και η μορφή του από απλούστερη και κάπως λαϊκότερη, μετατρέπεται σε λίγο περισσότερο «αυστηρή» και επιμελημένη, όπως προκύπτει και από τη σύγκριση της παλιότερης φωτογραφίας του 1969, από το βιβλίο του κ. Μπούρα (1), με τις σημερινές. Σε αυτό βοηθάει και η διαφοροποίηση του περιβάλλοντος χώρου, μετά τη μεταφορά του ναού, όπου η επιπεδότητα του εδάφους τονίζει περισσότερο την κατακόρυφη διάσταση του.
Η αίσθηση της κατακορυφότητας διαφέρει ανάλογα με την παρατηρούμενη γωνία, επειδή και τα ύψη των γωνιακών διαμερισμάτων παρουσιάζουν μικρές διαφοροποιήσεις. Το βορειοανατολικό γωνιακό διαμέρισμα – η Πρόθεση - έχει το χαμηλότερο ύψος. Ακολουθεί το νοτιοανατολικό – το Διακονικό - ενώ τα δυτικά γωνιακά διαμερίσματα είναι υπερυψωμένα.
Εσωτερικό του Ναού
Στο εσωτερικό του ναού απουσιάζει ο τοιχογραφικός διάκοσμος εκτός από μία ολόσωμη αγιογραφία του Αγίου Χαραλάμπους, που έχει αγιογραφηθεί από τη σχολή του Γεωργίου Μάρκου το 18ο αιώνα.
Ο ναός είναι επιχρισμένος εσωτερικά, με ένα ξύλινο τέμπλο, που έχει πρόσφατα αντικαταστήσει το παλιότερο, που αναφέρεται (1) σαν κτιστό νεωτερικό τέμπλο. Τα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα στεγάζονται με καμάρες ενώ τα δυτικά με υπερυψωμένα σταυροθόλια, διατηρώντας όμως μονοκλινή την εξωτερική κεραμοσκεπή. Οι κίονες είναι μονολιθικοί μαρμάρινοι με παλαιότερα κιονόκρανα σε δεύτερη χρήση. Ο φωτισμός εισέρχεται από το νότιο παράθυρο του Διακονικού και από τα στενά παράθυρα του τρούλου, που έχει ύψος από το δάπεδο περίπου 6.75 μ.
*Πάνω σε ράγες είχε μεταφερθεί το εκκλησάκι των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου που βρισκόταν στο χώρο όπου κατασκευάστηκε το αεροδρόμιο στα Σπάτα και συγκεκριμένα σε σημείο όπου διέρχεται ο διάδρομος προσγειώσεων του αεροδρομίου.
Ο ναός των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου (του Αγίου Πέτρου όπως έχει καθιερωθεί να λέγεται), βρίσκεται στα όρια του Αεροδρομίου, νοτιοανατολικά των Σπάτων. Στα πλαίσια της κατασκευής του αεροδρομίου το 1997, μετακινήθηκε με επιτυχία από το μέσον μιας κατάφυτης με αμπέλια και ελιές πεδιάδας που βρισκότανε, στη σημερινή του θέση, κατά 340 μ. δυτικά της προηγούμενης*.Είναι ένας σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, δικιόνιος με τρούλο, της πρώιμης μεταβυζαντινής εποχής. Εντάσσεται όμως στην ενότητα των βυζαντινών μνημείων, επειδή γειτνιάζει τυπολογικά και χρονικά με τη βυζαντινή περίοδο, αλλά και επειδή, όπως ανακάλυψαν οι ανασκαφικές έρευνες, συνδέεται με ένα σύνολο καταλοίπων που μαρτυρούν την κατοίκηση και την αγροτική ανάπτυξη της περιοχής κατά τον 11ο – 14ο αιώνα, όπως και σε άλλες φάσεις της βυζαντινής περιόδου. Επίσης από τις ανασκαφικές έρευνες πιστοποιείται η λειτουργία του ναού ως κοιμητηριακού, για την προηγούμενη περίοδο αλλά και πολύ αργότερα, κατά την όψιμη περίοδο της τουρκοκρατίας. Μεγάλος αριθμός από ταφές εντοπίστηκαν μέσα στο ναό και περιμετρικά αυτού.
Στο εσωτερικό ο ναός διασώζει μόνο μία τοιχογραφημένη παράσταση του Αγίου Χαραλάμπους του 18ου αιώνα. Ο ναός έχει ανακηρυχθεί από τη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων διατηρητέο μνημείο.
Εκτός από την ιστορική, αρχιτεκτονική και αρχαιολογική του σημασία, ο ναός έχει και ιδιαίτερη λατρευτική και λαογραφική υπόσταση για τους κατοίκους των Σπάτων, είναι η «ψυχή της Πόλης τους» θα λέγαμε, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί ένα σημαντικό προσκύνημα και για την ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων. Ο εορτασμός του Αγίου Πέτρου, πολιούχου της περιοχής, είναι τριήμερος και παίρνει πάνδημο χαρακτήρα. Αποτελεί ένα από τα λίγα αυθεντικά πανηγύρια, που παραμένουν ακόμα και σήμερα ζωντανά και αναλλοίωτα στον ευρύτερο χώρο της Αττικής, που οφείλεται στο βαθύ αίσθημα θρησκευτικής πίστης και ευλάβειας των κατοίκων και λιγότερο σε λόγους κοινωνικότητας και διασκέδασης (3).
Ο ναός είναι ανοικτός στο προσκύνημα των κατοίκων. Ανήκει την ενορία των Αγίων Αναργύρων Σπάτων. Πανηγυρίζει στις 29 Ιουνίου, κατά την εορτή των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου με πανηγυρικό εσπερινό, θεία Λειτουργία και όλες τις προαναφερθείσες θρησκευτικο-λαογραφικές εκδηλώσεις και το έθιμο «κορμπάνι», με τη θυσία των ζώων και το μοίρασμα του ιερού φαγητού.
Αρχιτεκτονική Περιγραφή του Ναού
Όπως αναφέραμε ο ναός του Αγίου Πέτρου είναι ένας δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο, της πρώιμης μεταβυζαντινής περιόδου, με περίπου τετραγωνική κάτοψη, αφού στερείται νάρθηκα. Ο ναός καταλήγει σε τρεις κόγχες που καταλαμβάνουν σχεδόν ολόκληρη την ανατολική πλευρά. Η μεσαία είναι μεγαλύτερη και ημιεξαγωνική με ένα στενόμακρο παράθυρο τύπου πολεμίστρας, ενώ οι δύο πλαϊνές που ανήκουν στα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα (Πρόθεσης και Διακονικού) είναι μικρότερες και ημικυλινδρικές. Οι διαστάσεις του ναού είναι 6.30 x 6.45 μ. και με την κόγχη φτάνει τα 7.60 μ. Ο τρούλλος του είναι κυλινδρικός με μάλλον χαμηλό τύμπανο και τέσσερα στενά μονόλοβα παράθυρα.
Όσον αφορά στην τυπολογία του, ο ναός ανήκει στο βυζαντινό τύπο των δικιονίων ναών που απαντάται συνήθως στην νότια Ελλάδα κατά το 12ο αιώνα (π.χ. το Καθολικό της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Κυνηγού, ο Άγιος Πέτρος Καλυβίων) και έχει προκύψει σαν εξέλιξη του μεταβατικού τύπου που ήταν συνδυασμός του ελεύθερου σταυρού με την τρίκλιτη θολωτή βασιλική. Όμως τα επί μέρους στοιχεία του, όπως οι βαριές τοιχοποιίες του από αργολιθοδομή, η απουσία γλυπτού διακόσμου, τα στενά παράθυρα, οι αρχικές χαμηλές πόρτες, τα μεγάλα παλιά του κεραμίδια, οι αναλογίες του τρούλου, η χρήση σταυροθολίων, τοποθετούν το ναό στα χρόνια της πρώιμης Τουρκοκρατίας (1), πιθανότατα το 15ο αιώνα.
Ο ναός έχει δύο εισόδους. Εκτός από την κεντρική τοξωτή δυτική είσοδο υπάρχει και βόρεια είσοδος, έκκεντρη προς το εγκάρσιο κλίτος, που έχει μετατραπεί πρόσφατα σε τοξωτή, αφού πριν αφαιρέθηκε μαρμάρινο αρχαίο μέλος με κυμάτια, που ήταν τοποθετημένο σαν υπέρθυρο της θύρας αυτής. Ένα νότιο παράθυρο μάλλον μεταγενέστερο, υπάρχει στο ανατολικό γωνιακό διαμέρισμα (Διακονικό). Άλλη μια νεώτερη επέμβαση είναι η αφαίρεση των επιχρισμάτων και η αποκάλυψη της τοιχοποιίας του. Η τοιχοποιία είναι από αργολιθοδομή με παρεμβολές πλίνθων, που δημιουργούν κάποιες μικροδιακοσμήσεις πάνω από τα ανοίγματα. Σε κάποια σημεία, όπως στην κόγχη, η τοιχοποιία είναι πιο προσεγμένη, ενώ υπάρχουν και ανομοιομορφίες που πιθανά οφείλονται σε νεώτερες μικροεπεμβάσεις.
Στον αρχικό περιβάλλοντα χώρο του ναού, πριν τη μεταφορά του, αναφέρονται αρχιτεκτονικά διάσπαρτα μέλη (1), όπως και εντοιχισμένα στο ναό μέλη, β’ χρήσης. Κάποια από αυτά έχουν αφαιρεθεί.
Οι όποιες επί μέρους επεμβάσεις, έχουν διαφοροποιήσει κάπως την αισθητική τού ναού, και η μορφή του από απλούστερη και κάπως λαϊκότερη, μετατρέπεται σε λίγο περισσότερο «αυστηρή» και επιμελημένη, όπως προκύπτει και από τη σύγκριση της παλιότερης φωτογραφίας του 1969, από το βιβλίο του κ. Μπούρα (1), με τις σημερινές. Σε αυτό βοηθάει και η διαφοροποίηση του περιβάλλοντος χώρου, μετά τη μεταφορά του ναού, όπου η επιπεδότητα του εδάφους τονίζει περισσότερο την κατακόρυφη διάσταση του.
Η αίσθηση της κατακορυφότητας διαφέρει ανάλογα με την παρατηρούμενη γωνία, επειδή και τα ύψη των γωνιακών διαμερισμάτων παρουσιάζουν μικρές διαφοροποιήσεις. Το βορειοανατολικό γωνιακό διαμέρισμα – η Πρόθεση - έχει το χαμηλότερο ύψος. Ακολουθεί το νοτιοανατολικό – το Διακονικό - ενώ τα δυτικά γωνιακά διαμερίσματα είναι υπερυψωμένα.
Εσωτερικό του Ναού
Στο εσωτερικό του ναού απουσιάζει ο τοιχογραφικός διάκοσμος εκτός από μία ολόσωμη αγιογραφία του Αγίου Χαραλάμπους, που έχει αγιογραφηθεί από τη σχολή του Γεωργίου Μάρκου το 18ο αιώνα.
Ο ναός είναι επιχρισμένος εσωτερικά, με ένα ξύλινο τέμπλο, που έχει πρόσφατα αντικαταστήσει το παλιότερο, που αναφέρεται (1) σαν κτιστό νεωτερικό τέμπλο. Τα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα στεγάζονται με καμάρες ενώ τα δυτικά με υπερυψωμένα σταυροθόλια, διατηρώντας όμως μονοκλινή την εξωτερική κεραμοσκεπή. Οι κίονες είναι μονολιθικοί μαρμάρινοι με παλαιότερα κιονόκρανα σε δεύτερη χρήση. Ο φωτισμός εισέρχεται από το νότιο παράθυρο του Διακονικού και από τα στενά παράθυρα του τρούλου, που έχει ύψος από το δάπεδο περίπου 6.75 μ.
*Πάνω σε ράγες είχε μεταφερθεί το εκκλησάκι των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου που βρισκόταν στο χώρο όπου κατασκευάστηκε το αεροδρόμιο στα Σπάτα και συγκεκριμένα σε σημείο όπου διέρχεται ο διάδρομος προσγειώσεων του αεροδρομίου.
Η μεγάλη αρχαιολογική αξία του ναού (πρόκειται για υστεροβυζαντινό κτίσμα), καθώς και η σύνδεσή του με το θρησκευτικό συναίσθημα των κατοίκων της περιοχής Σπάτων (είναι οι πολιούχοι άγιοι της πόλης), οδήγησαν τότε τους αρμόδιους του ΥΠΕΧΩΔΕ και του νέου Διεθνούς Αερολιμένα Αθηνών «Ελευθέριος Βενιζέλος» να προχωρήσουν στην ολόσωμη μεταφορά του ναού 339 μέτρα δυτικότερα από την αρχική θέση του.
Αφού έγιναν όλες οι αρχαιολογικές έρευνες και οι δύσκολες προκαταρκτικές εργασίες (ώστε να διασφαλιστεί η ασφαλής μεταφορά του ναού) άρχισε η μετακίνηση πάνω σε ειδικές ράγες, με υποστήριξη από ειδικό σύστημα γρύλων, και το εκκλησάκι μεταφέρθηκε στο νέο χώρο.
Αφού έγιναν όλες οι αρχαιολογικές έρευνες και οι δύσκολες προκαταρκτικές εργασίες (ώστε να διασφαλιστεί η ασφαλής μεταφορά του ναού) άρχισε η μετακίνηση πάνω σε ειδικές ράγες, με υποστήριξη από ειδικό σύστημα γρύλων, και το εκκλησάκι μεταφέρθηκε στο νέο χώρο.
